๒๑ ธมฺมาทาสธมฺมปริยายา ธรรมเทศนาว่าด้วย ธัมมาทาส แว่น (กระจกเงา) คือธรรม

ธมฺมาทาสธมฺมปริยายา

๑๕๘. ‘‘อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ, อานนฺท, ยํ มนุสฺสภูโต กาลงฺกเรยฺยฯ ตสฺมิํเยว [ตสฺมิํ ตสฺมิํ เจ (สี. ปี.), ตสฺมิํ ตสฺมิํ โข (สฺยา.)] กาลงฺกเต ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปุจฺฉิสฺสถ, วิเหสา เหสา, อานนฺท, ตถาคตสฺสฯ ตสฺมาติหานนฺท, ธมฺมาทาสํ นาม ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ, เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’ติฯ

๒๐ อนาวตฺติธมฺมสมฺโพธิปรายณา “ผู้ไม่มาอีกเป็นธรรมดาและผู้มีสัมโพธิธรรมในภายหน้า”

อนาวตฺติธมฺมสมฺโพธิปรายณา

๑๕๖. อถ โข ภควา โกฏิคาเม ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘อายามานนฺท, เยน นาติกา [นาทิกา (สฺยา. ปี.)] เตนุปงฺกมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิฯ อถ โข ภควา มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ เยน นาติกา ตทวสริฯ ตตฺรปิ สุทํ ภควา นาติเก วิหรติ คิญฺชกาวสเถฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – 

๑๙ กถาว่าด้วยอริยสัจจ์

อริยสจฺจกถา

๑๕๕. อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘อายามานนฺท, เยน โกฏิคาโม เตนุปสงฺกมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิฯ อถ โข ภควา มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ เยน โกฏิคาโม ตทวสริฯ ตตฺร สุทํ ภควา โกฏิคาเม วิหรติฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –

๑๘ การสร้างพระนครปาฏลิบุตร

ปาฏลิปุตฺตนครมาปนํ

การสร้างพระนครปาฏลิบุตร

๑๕๒. เตน โข ปน สมเยน สุนิธวสฺสการา [สุนีธวสฺสการา (สฺยา. ก.)] มคธมหามตฺตา ปาฏลิคาเม นครํ มาเปนฺติ วชฺชีนํ ปฏิพาหายฯ เตน สมเยน สมฺพหุลา เทวตาโย สหสฺเสว [สหสฺสสฺเสว (สี. ปี. ก.), สหสฺสเสว (ฏีกายํ ปาฐนฺตรํ), สหสฺสสหสฺเสว (อุทานฏฺฐกถา)] ปาฏลิคาเม วตฺถูนิ ปริคฺคณฺหนฺติฯ ยสฺมิํ ปเทเส มเหสกฺขา เทวตา วตฺถูนิ ปริคฺคณฺหนฺติ,

๑๗. อานิสงส์ของผู้มีศีล

สีลวนฺตอานิสํสา

อานิสงส์ของผู้มีศีล

๑๕๐. ‘‘ปญฺจิเม, คหปตโย, อานิสํสา สีลวโต สีลสมฺปทายฯ กตเม ปญฺจ? อิธ, คหปตโย, สีลวา สีลสมฺปนฺโน อปฺปมาทาธิกรณํ มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติฯ อยํ ปฐโม อานิสํโส สีลวโต สีลสมฺปทายฯ

๑๕๐. คหปตโย ดูก่อนคฤหบดีท. อานิสงฺสา[1] อานิสงส์ท. ปญฺจ ๕ อิเม เหล่านี้ สีลสมฺปทาย แห่งความถึงพร้อมแห่งศีล สีลวโต ของผู้มีศีล. อานิสงฺสา อานิสงส์ท. ปญฺจ ๕ กตเม เหล่าไหน?. คหปตโย ดูก่อนคฤหบดีท. สีลวา ผู้มีศีล สีลสมฺปนฺโน ผู้ถึงพร้อมด้วยศีล อธิคจฺฉติ = ปฏิลภติ ย่อมได้ โภคกฺขนฺธํ ซึ่งกองโภคะ มหนฺตํ ใหญ่ อปฺปมาทาธิกรณํ เพราะเหตุแห่งความไม่ประมาท. อานิสงฺโส อานิสงส์ ปฐโม อย่างแรก สีลสมฺปทาย แห่งศีลที่ถึงพร้อมแล้ว สีลวโต ของผู้มีศีล อยํ นี้.

๑๖. โทษของผู้ทุศีล

๑๔๙. อถ โข ภควา ปาฏลิคามิเก อุปาสเก อามนฺเตสิ – ‘‘ปญฺจิเม, คหปตโย, อาทีนวา ทุสฺสีลสฺส สีลวิปตฺติยาฯ กตเม ปญฺจ? อิธ, คหปตโย, ทุสฺสีโล สีลวิปนฺโน ปมาทาธิกรณํ มหติํ โภคชานิํ นิคจฺฉติฯ อยํ ปฐโม อาทีนโว ทุสฺสีลสฺส สีลวิปตฺติยาฯ

๑๔๙ อถ โข ต่อมา ภควา พระผู้มีพระภาค อามนฺเตสิ ทรงตรัสแล้ว อุปาสเก กะอุบาสกท.[1] ปาฏลิคามิเก ชาวเมืองปาฏลิคาม อิติ ว่า คหปตโย ดูก่อนคฤหบดีท. อาทีนวา โทษท. ปญฺจ ๕ อิเม เหล่านี้ ทุสฺสีลสฺส แห่งผู้ไม่มีศีล สีลวิปตฺติยา แห่งศีลวิบัติ, อาทีนวา โทษท. ปญฺจ ๕ กตเม เหล่าไหน, คหปตโย ดูก่อนคฤหบดีท. ทุสฺสีโล ผู้ไม่มีศีล สีลวิปนฺโน มีศีลวิบัติแล้ว อิธ ในโลกนี้ นิคจฺฉติ ย่อมประสบ โภคชานึ ซึ่งความเสื่อมแห่งโภคทรัพย์ มหติํ ใหญ่หลวง[2] ปมาทาธิกรณํ เพราะเหตุแห่งความประมาท[3].อาทีนโว โทษ สีลวิปตฺติยา แห่งศีลวิบัติ ทุสฺสีลสฺส แห่งผู้ไม่มีศีล ปฐโม อย่างแรก อยํ นี้.[4]

๑๕. เสด็จไปปาฏลิคาม ตรัสโทษของผู้ทุศีลและอานิสงส์ของผู้มีศีล

ทุสฺสีลอาทีนวา

๑๔๘. อถ โข ภควา นาฬนฺทายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ –  ‘‘อายามานนฺท, เยน ปาฏลิคาโม เตนุปสงฺกมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปจฺจสฺโสสิฯ

อถ โข ครั้งนั้นแล ภควา พระผู้มีพระภาค วิหริตฺวา ครั้นประทับอยู่ นาฬนฺทายํ ในเมืองนาฬันทา ยถาภิรนฺตํ ตามพอพระทัย อามนฺเตสิ ตรัสเรียกแล้ว[1] อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ซึ่งท่านพระอานนท์ อิติ ว่า อานนฺท ดูก่อนอานนท์ มยํ เราท. อายาม จะไป, ปาฏลิคาโม เมืองปาฏลิคาม อตฺถิ มีอยู่ เยน = ยตฺถทิสาภาเค ในส่วนแห่งทิศใด, มยํ เราท. อุปสงฺกมิสฺสาม จะเข้าไป เตน ทิสาภาเคน โดยส่วนแห่งทิศนั้น ดังนี้. อายสฺมา อานนฺโท ท่านพระอานนท์ ปจฺจสฺโสสิ ทูลรับพระดำรัสแล้ว ภควโต ต่อพระผู้มีพระภาค อิติ ว่า ภนฺเต ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เอวํ พระเจ้าข้า ดังนี้.

๑๔ พระสารีบุตรบันลือสีหนาท

สาริปุตฺตสีหนาโท

๑๔๕. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา  เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควติ; น จาหุ น จ ภวิสฺสติ น เจตรหิ วิชฺชติ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา ภิยฺโยภิญฺญตโร ยทิทํ สมฺโพธิย’’นฺติฯ

การบันลือสีหนาท (กล่าววาจาอาจหาญ) ของพระสารีบุตรเถระ

๑๔๕. อถ โข ลำดับนั้น, ภควา พระผู้มีพระภาค วิหรติ ทรงประทับอยู่ เยน = ยตฺถ ทิสาภาเค ในส่วนแห่งทิศใด,  อายสฺมา สาริปุตฺโต ท่านพระสารีบุตร อุปสงฺกมิ เข้าไปเฝ้าแล้ว เตน ทิสาภาเคน โดยส่วนแห่งทิศนั้น. อุปสงฺกมิตฺวา ครั้นเข้าไปเฝ้าแล้ว อภิวาเทตฺวา ถวายบังคมแล้ว ภควนฺตํ ซึ่งพระผู้มีพระภาค นิสีทิ นั่งแล้ว เอกมนฺตํ อย่างสมควร. อายสฺมา สาริปุตฺโต ท่านพระสารีบุตร นิสินฺโน โข ผู้นั่งแล้ว เอกมนฺตํ อย่างสมควร อโวจ ได้กราบทูลแล้ว เอตํ (วจนํ) ซึ่งคำนั้น ภควนฺตํ กะพระผู้มีพระภาค อิติ ว่า ภนฺเต ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ อหํ ข้าพระองค์ เอวํปสนฺโน เป็นผู้มีความเลื่อมใสเช่นนี้[1] ภควติ ในพระผู้มีพระภาค อมฺหิ ย่อมเป็น, สมโณ วา สมณะ หรือ พฺราหฺมโณ วา หรือว่า พราหมณ์   อญฺโญ อื่น ภิยฺโญภิญฺญตโร[2] ผู้มีปัญญารู้แจ้งโดยยิ่งกว่า ภควตา กว่าพระผู้มีพระภาค ยทิทํ สมฺโพธิยํ ในพระสัมโพธิญาณ[3] น อาหุ จ ไม่ได้มีแล้ว ด้วย น ภวิสฺสติ จ จักไม่มีด้วย น วิชฺชติ ย่อมไม่มี เอตรหิ ในบัดนี้ จ ด้วย ดังนี้.

๑๓ เสด็จไปยังเมืองนาฬันทา

 เสด็จไปยังเมืองนาฬันทา

๑๔๒. ตตฺร สุทํ ภควา ราชคเห วิหรนฺโต คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต เอตเทว พหุลํ ภิกฺขูนํ ธมฺมิํ กถํ กโรติ – ‘‘อิติ สีลํ, อิติ สมาธิ, อิติ ปญฺญาฯ สีลปริภาวิโต สมาธิ มหปฺผโล โหติ มหานิสํโสฯ สมาธิปริภาวิตา ปญฺญา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาฯ ปญฺญาปริภาวิตํ จิตฺตํ สมฺมเทว อาสเวหิ วิมุจฺจติ, เสยฺยถิทํ กามาสวา, ภวาสวา, อวิชฺชาสวา’’ติฯ

สุทํ ได้ยินว่า ภควา พระผู้มีพระภาค วิหรนฺโต เมื่อประทับอยู่ ปพฺพเต ที่ภูเขา คิชฺฌกูเฏ ชื่อว่า คิชฌกูฏ ราชคเห ใกล้เมืองชื่อว่า ราชคฤห์ กโรติ ย่อมทรงกระทำ กถํ ซึ่งพระดำรัส ธมฺมิํ  อันประกอบด้วยธรรม[1] เอตํ นี้ เอว นั่นเทียว ภิกฺขูนํ แก่ภิกษุทั้งหลาย พหุลํ = ปุนปฺปุนํ บ่อยๆ[2] อิติ ว่า สีลํ ศีล[3] อิติ[4] เป็นอย่างนี้และมีเท่านี้, สมาธิ สมาธิ อิติ เป็นอย่างนี้และมีเท่านี้[5], ปญฺญา อิติ   เป็นอย่างนี้และมีเท่านี้. สมาธิ สมาธิ สีลปริภาวิโต อันศีลให้เกิดโดยประการทั้งปวงแล้ว[6] มหปฺผโล เป็นคุณชาตมีผลมาก มหานิสํโส เป็นคุณชาตมีอานิสงส์มาก โหติ ย่อมเป็น[7]. ปญฺญา ปัญญา สมาธิปริภาวิตา อันสมาธิทำให้มีโดยประการทั้งปวงแล้ว มหปฺผลา เป็นคุณชาตมีผลมาก มหานิสํสา เป็นคุณชาตมีอานิสงส์มาก[8] โหติ ย่อมเป็น. จิตฺตํ จิต ปญฺญาปริภาวิตํ อันปัญญาให้เกิดโดยประการทั้งปวงแล้ว[9] วิมุจฺจติ ย่อมหลุดพ้น สมฺมา เอว โดยชอบนั่นเทียว[10] อาสเวหิ จากอาสวะทั้งหลาย เสยฺยถิทํ คือ[11] กามาสวา กามาสวะ, ภวาสวา ภวาสวะ อวิชฺชาสวา อวิชชาสวะ.

๑๒ ภิกขุอปริหานิยธรรม ชุดที่ ๖

๑๔๑. ‘‘ฉ, โว ภิกฺขเว, อปริหานิเย ธมฺเม เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิกโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

๑๔๑. ภควา พระผู้มีพระภาค อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อหํ เรา เทเสสฺสามิ จักแสดง ธมฺเม ซึ่งธรรมทั้งหลาย อปริหานิเย อันสร้างความไม่เสื่อม  ฉ ๖  โว แก่พวกเธอ,  ตุมฺเห พวกเธอ สุณาถ จงฟัง ตํ ธมฺมํ ซึ่งธรรมนั้น,  มนสิกโรถ จงใส่ใจ ตํ ธมฺมํ ซึ่งธรรมนั้น สาธุกํ อย่างดี,  อหํ เรา ภาสิสฺสามิ  จักกล่าว ดังนี้.  เต ภิกฺขู ภิกษุเหล่านั้น ปจฺจสฺโสสุํ รับสนองพระดำรัสแล้ว ภควโต ต่อพระผู้มีพระภาค อิติ  ว่า  ภนฺเต  ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เอวํ พระเจ้าข้า” ดังนี้.    ภควา พระผู้มีพระภาค อโวจ ตรัสแล้ว เอตํ ซึ่งพระดำรัสนั้นว่า^[๑]

มหาปรินิพพานสูตร ครั้งที่ ๑๑ ภิกขุอปริหานิยธรรม ชุดที่ ๕

๑๔๐. ‘‘อปเรปิ โว, ภิกฺขเว, สตฺต อปริหานิเย ธมฺเม เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิกโรถ,        ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

๑๔๐. ภควา พระผู้มีพระภาค อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อหํ เรา ตถาคต เทเสสฺสามิ จักแสดง ธมฺเม ซึ่งธรรมทั้งหลาย อปริหานิเย อันสร้างความไม่เสื่อม  สตฺต ๗ ประการ อปเรปิ แม้อื่น โว แก่พวกเธอ,  ตุมฺเห พวกเธอ สุณาถ จงฟัง ตํ ธมฺมํ ซึ่งธรรมนั้น,  มนสิกโรถ จงใส่ใจ ตํ ธมฺมํ ซึ่งธรรมนั้น สาธุกํ อย่างดี,  อหํ เรา ภาสิสฺสามิ  จักกล่าว  ดังนี้.  เต ภิกฺขู ภิกษุเหล่านั้น ปจฺจสฺโสสุํ รับสนองพระดำรัสแล้ว ภควโต ต่อพระผู้มีพระภาค อิติ ว่า ภนฺเต ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เอวํ พระเจ้าข้า” ดังนี้. ภควา พระผู้มีพระภาค อโวจ ตรัสแล้ว เอตํ ซึ่งพระดำรัสนั้นว่า

‘‘ยาวกีวญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อนิจฺจสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ…เป.… อนตฺตสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ… อสุภสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ… อาทีนวสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ… ปหานสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ… วิราคสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ… นิโรธสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ, วุทฺธิเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานิฯ

ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จ  อนึ่ง ยาวกีวํ  ตราบใด  ภิกฺขู  ภิกษุทั้งหลาย อนิจฺจสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ จักยังอนิจจสัญญา ให้เจริญอยู่[1] ... อนตฺตสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ จักยังอนัตตสัญญา ให้เจริญอยู่ ... อสุภสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ จักยังอสุภสัญญา ให้เจริญอยู่ ... อาทีนวสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ จักยังอาทีนวสัญญา ให้เจริญอยู่ ... ปหานสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ จักยังปหานสัญญา ให้เจริญอยู่ ... วิราคสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ จักยังวิราคสัญญา ให้เจริญอยู่ ... นิโรธสญฺญํ ภาเวสฺสนฺติ จักยังนิโรธสัญญา ให้เจริญอยู่, ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตาวกีวํ ตราบนั้น วุทฺธิ เอว ความเจริญ นั่นเทียว ปาฏิกงฺขา อันภิกษุพึงหวังได้, ปริหานิ ความเสื่อม โน ปาฏิกงฺขา อันภิกษุไม่พึงหวัง.

‘‘ยาวกีวญฺจ, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา ภิกฺขูสุ ฐสฺสนฺติ, อิเมสุ จ สตฺตสุ อปริหานิเยสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขู สนฺทิสฺสิสฺสนฺติ, วุทฺธิเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานิฯ

ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จ อนึ่ง ยาวกีวํ ตราบใด ภิกฺขู ภิกษุทั้งหลาย ธมฺมา ธรรมทั้งหลาย อปริหานิยา อันเป็นเหตุแห่งความไม่เสื่อม สตฺต เจ็ด อิเม เหล่านี้ ฐสฺสนฺติ จักยังดำรงอยู่  ภิกฺขูสุ ในภิกษุทั้งหลาย,  ภิกฺขู ภิกษุทั้งหลาย สนฺทิสฺสนฺติ จักเห็นดีร่วมกัน ธมฺเมสุ ในธรรมทั้งหลาย อปริหานิเยสุ อันกระทำความไม่เสื่อม สตฺเตสุ ๗ อิเมสุ เหล่านี้,  ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตาวกีวํ ตราบนั้น วุทฺธิ เอว ความเจริญ นั่นเทียว ปาฏิกงฺขา อันภิกษุพึงหวังได้, ปริหานิ ความเสื่อม โน ปาฏิกงฺขา อันภิกษุไม่พึงหวัง (อิติ ดังนี้)

---

[1] อนิจจสัญญา คือ สัญญาที่เกิดขึ้นร่วมกับอนิจจานุปัสสนา คือ การพิจารณาเห็นว่า ว่า ไม่เที่ยง ไม่งาม ไม่ใช่ตน มีโทษ พึงละ พึงคลายความยินดี เป็นสภาพดับไป ในสังขารธรรมในภูมิ๓.  เพราะวิปัสสนานั้น เมื่อสัญญาคือความหมายรู้ที่เกิดขึ้นกับตน (วิปัสสนา) ได้รับการอบรมให้มีเกิดขึ้นแล้ว ย่อมเป็นอันพระโยคีบุคคลย่อมเจริญ ด้วยเหตุนี้ อนิจจานุปัสสนา จึงถูกแสดงร่วมกับคำว่า สัญญา เป็นอนิจจสัญญา. อีกกรณีหนึ่ง สัญญาศัพท์ หมายถึง วิปัสสนาญาณ ตามที่พระฎีกาจารย์อธิบายว่า เป็นคำแสดงวิปัสสนานั่นเอง ด้วยยกความกำหนดหมายเป็นประธาน. (ที.ม.ฎี.๑๔๐).

อปริหานิยธรรมทั้ง ๗ ในหมวดนี้เป็นธรรมระดับวิปัสสนาเป็นโลกียวิปัสสนา เพราะถือว่า มีสังขารธรรมเป็นอารมณ์ แต่เมื่อว่าโดยพระบาฬีอันเป็นอาคตสถาน วิราคสัญญาและนิโรธสัญญา ที่เป็นโลกุตระก็มี ดังนี้  เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีตํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ วิราโค นิโรโธ นิพพานนี้สงบ ประณีต คือ ธรรมที่ระงับสังขารทั้งปวง เป็นที่สลัดออกซึ่งอุปธิทั้งปวง สิ้นตัณหา ปราศจากราคะ. (อํ. นวก. ๙.๓๖) กรณีนี้ ถือว่าเป็นโลกุตระ เพราะสัญญา ๒ ประการตามที่มาในพระบาฬีเหล่านั้นมีนิพพานอารมณ์. คัมภีร์ฎีกาอธิบายว่า การที่ทราบได้ว่าเป็นได้ทั้งโลกียวิปัสสนาและทั้งที่เป็นโลกุตระ โดยอัตถาปัตตินัย (วิธีการเข้าถึงเนื้อความโดยไม่ต้องกล่าว) เพราะในคัมภีร์อรรถกถาได้อธิบายไว้ด้วยคำว่า อิมา สตฺต โลกิยวิปสฺสนาปิ โหนฺติ, เทฺว โลกุตฺตราปิ โหนฺติ. สัญญา ๗ ทั้งที่เป็นโลกิยวิปัสสนาก็มี สัญญา ๒ แม้ที่เป็นโลกุตรก็มี. ด้วยปิศัพท์ (แม้-ท้้งที่) สามารถสื่อได้ว่า สัญญาทั้ง ๗ นี้ เป็นการแสดงโดยคละกันระหว่างโลกิยะและโลกุตระ โดยวิราคสัญญาและนิโรธสัญญา ที่มีนิพพานเป็นอารมณ์ก็มี (ที.ม.ฎี.๑๔๐)

มหาปรินิพพานสูตร ครั้งที่ ๑๐ ภิกขุอปริหานิยธรรม ชุดที่ ๔

๑๓๙. ‘‘อปเรปิ โว, ภิกฺขเว, สตฺต อปริหานิเย ธมฺเม เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิกโรถ,         ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

๑๓๙. ภควา พระผู้มีพระภาค อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อหํ เราตถาคต เทเสสฺสามิ จักแสดง ธมฺเม ซึ่งธรรมทั้งหลาย อปริหานิเย อันสร้างความไม่เสื่อม  สตฺต ๗ อปเรปิ       แม้อื่น โว แก่พวกเธอ,  ตุมฺเห พวกเธอ สุณาถ จงฟัง ตํ ธมฺมํ ซึ่งธรรมนั้น,  มนสิกโรถ จงใส่ใจ ตํ ธมฺมํ ซึ่งธรรมนั้น สาธุกํ อย่างดี,  อหํ เรา ภาสิสฺสามิ  จักกล่าว  ดังนี้.  เต ภิกฺขู ภิกษุเหล่านั้น ปจฺจสฺโสสุํ          รับสนองพระดำรัสแล้ว ภควโต ต่อพระผู้มีพระภาค อิติ ว่า ภนฺเต ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เอวํ พระเจ้าข้า” ดังนี้.

ยาวกีวญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวสฺสนฺติ …เป.… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวสฺสนฺติ… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวสฺสนฺติ… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวสฺสนฺติ… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวสฺสนฺติ… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวสฺสนฺติ… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวสฺสนฺติ, วุทฺธิเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานิฯ

ภควา พระผู้มีพระภาค อโวจ ตรัสแล้ว เอตํ ซึ่งพระดำรัสนั้นว่า ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จ  อนึ่ง ยาวกีวํ ตราบใด ภิกฺขู  ภิกษุทั้งหลาย สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ยังสติสัมโพชฌงค์[1]  ภาเวสฺสนฺติ จักให้เจริญอยู่[2]… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ยังธัมมวิจยสัมโพชฌงค์ ภาเวสฺสนฺติ จักให้เจริญอยู่ …  วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ยังวิริยสัมโพชฌงค์ ภาเวสฺสนฺติ จักให้เจริญอยู่ …  ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ยังปีติสัมโพชฌงค์ ภาเวสฺสนฺติ  จักให้เจริญอยู่ … ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ยังปัสสัทธิสัมโพชฌงค์ ภาเวสฺสนฺติ จักให้เจริญอยู่ … สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ยังสมาธิสัมโพชฌงค์ ภาเวสฺสนฺติ จักให้เจริญอยู่ … อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ยังอุเบกขาสัมโพชฌงค์ ภาเวสฺสนฺติ จักให้เจริญอยู่,   ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตาวกีวํ ตราบนั้น วุทฺธิ เอว ความเจริญ นั่นเทียว ปาฏิกงฺขา อันภิกษุพึงหวังได้, ปริหานิ ความเสื่อม โน ปาฏิกงฺขา อันภิกษุไม่พึงหวัง.

‘‘ยาวกีวญฺจ, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา ภิกฺขูสุ ฐสฺสนฺติ, อิเมสุ จ สตฺตสุ อปริหานิเยสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขู สนฺทิสฺสิสฺสนฺติ, วุทฺธิเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา โน ปริหานิฯ

ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จ อนึ่ง ยาวกีวํ ตราบใด ภิกฺขู ภิกษุทั้งหลาย ธมฺมา ธรรมทั้งหลาย อปริหานิยา อันเป็นเหตุแห่งความไม่เสื่อม สตฺต เจ็ด อิเม เหล่านี้ ฐสฺสนฺติ จักยังดำรงอยู่ ภิกฺขูสุ ในภิกษุทั้งหลาย,  ภิกฺขู ภิกษุทั้งหลาย สนฺทิสฺสนฺติ จักเห็นดีร่วมกัน ธมฺเมสุ ในธรรมทั้งหลาย อปริหานิเยสุ อันกระทำความไม่เสื่อม สตฺเตสุ ๗ อิเมสุ เหล่านี้,  ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตาวกีวํ ตราบนั้น วุทฺธิ เอว ความเจริญ นั่นเทียว ปาฏิกงฺขา อันภิกษุพึงหวังได้, ปริหานิ ความเสื่อม โน ปาฏิกงฺขา อันภิกษุไม่พึงหวัง (อิติ ดังนี้).

---

[1] คำว่า สติสมฺโพชฺฌงฺค แยกเป็น สติ + สมฺโพชฺฌงฺค เป็นอวธารณกัมมธารยสมาส. วิ.สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค โพชฌงค์คือสติ เรียกว่า สติสัมโพชฌงค์. แม้ในสัมโพชฌงค์ที่เหลือก็มีนัยนี้.

คำว่า สมฺโพชฺฌงฺค มาจาก สํ = ปสตฺถ = ปสํสา อันบัณฑิตสรรเสริญ, หรือสุนฺทร ดีงาม + โพธิ + องฺค ส่วน, องค์ประกอบ, เหตุ

คำว่า โพชฌงค์ มีความหมาย ๓ นัย คือ

๑) องค์คือส่วนของธรรมสามัคคีมีสัมมาทิฏฐิเป็นต้น ที่ชื่อว่า โพธิ ตามคำนิยามว่า

ตสฺสา ธมฺมสามคฺคีสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิยฯ

โพชฌงค์ คือ องค์อันเป็นส่วนหนึ่งของธรรมสามัคคี (ความพร้อมเพรียงของธรรม) มีสติและธัมมวิจัยเป็นต้นอันเป็นเหตุตรัสรู้ อันได้ชื่อว่า  โพธิ. เหมือนคำว่า มคฺคงฺค องค์หนึ่งแห่งมรรค, ฌานงฺค องค์อย่างหนึ่งแห่งฌาน. กรณีนี้ องค์มีอรรถว่าเป็นส่วนประกอบของหมู่  (อํ.เอก.อ.และ ฎี. ๔๑๘)

๒) องค์ที่ประกอบเป็นตัวพระอริยสาวก ที่ชื่อว่า โพธิ เพราะเป็นผู้ตรัสรู้ด้วยธรรมสามัคคีมีสติและธรรมวิจัยเป็นต้น ตามคำนิยามว่า

โยเปส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิยฯ

โพชฌงค์ คือ องค์ต่างๆที่ประกอบขึ้นเป็นตัวพระอริยสาวก ที่ชื่อว่า โพธิ เพราะเป็นผู้ตรัสรู้ด้วยธรรมสามัคคีมีประกการดังกล่าวมานั้น เหมือนคำว่า รถงฺค ส่วนต่างๆที่ประกอบขึ้นเป็นตัวรถ, เสนงฺค องค์ต่างๆ ที่ประกอบขึ้นเป็นกองทัพ. ในกรณีนี้ แสดงความเป็นอวิชชมานบัญญัติ ชนิดปุคคลบัญญัติ (อํ.เอก.อ.และ ฎี. ๔๑๘) คือไม่มีพระอริยสาวกจริง มีแต่องค์ต่างๆ เหล่านี้ที่ประกอบขึ้นเป็นบุคคล.

๓)  เหตุ คือ ธรรมอันเป็นไปเพื่อการตรัสรู้โดยชอบและมุ่งตรงต่อโพธิ คือ นิพพานอันเป็นสัจจะที่พึงตรัสรู้และเหตุมีวิปัสสนาเป็นต้น (อํ.เอก.ฎี.๑๔๘) ดังสาธกว่า

โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา (ปฏิ.สมฺ.อ.๑๗)

ธรรมอันเป็นไปเพื่อการตรัสรู้ ชื่อว่า โพชฌงค์

โพธ ในที่นี้มีอรรถว่า การรู้ซึ่งโพธิคือนิพพานอันควรตรัสรู้

พุชฺฌิยติ สจฺฉิกรียตีติ นิพฺพานํ โพธิ

สภาวะอันพระอริยะย่อมรู้คือทำให้แจ้ง ชื่อว่า โพธิ ได้แก่ นิพพาน (สํ.ฎี. ๒/๑๔๗)

ส่วนมรรค ผล และวิปัสสนามีกำลัง ชื่อว่า โพชฌงค์ เพราะเป็นเหตุแห่งการตรัสรู้โพธิ คือ นิพพาน ดังสาธกว่า

มคฺคผเลหิ นิพฺพานสฺส ปจฺจเวกฺขณาย กตกิจฺจสฺส พุชฺฌนตฺถาย, มคฺเคน วา กิเลสนิทฺทาโต ปพุชฺฌนตฺถาย ผเลน ปพุทฺธภาวตฺถายาปีติ วุตฺตํ โหติฯ พลววิปสฺสนายปิ โพชฺฌงฺคา โพธาย สํวตฺตนฺติฯ ตสฺมา อยํ วิปสฺสนามคฺคผลโพชฺฌงฺคานํ สาธารณตฺโถฯ ตีสุปิ หิ ฐาเนสุ โพธาย นิพฺพานปฏิเวธาย สํวตฺตนฺติฯ เอเตน โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ โหติฯ (ปฏิ.สมฺ.อ.๑๗)

โพชฌงค์ทั้งหลาย ย่อมเป็นไป เพื่อการตรัสรู้นิพพาน ด้วยมรรคและผลของบุคคลผู้มีกิจอันทำแล้ว             ด้วยปัจจเวกขณญาณ, หมายความว่า เพื่อประโยชน์แก่การตื่นจากความหลับคือกิเลสด้วยมรรค, เพื่อการเป็นผู้ตื่นแล้วด้วยผล. ย่อมเป็นไปเพื่อการตรัสรู้ แม้ด้วยวิปัสสนามีกำลัง, เพราะฉะนั้น ความหมายนี้ คือ “เป็นไปเพื่อนิพพาน”  ย่อมเป็นความหมายที่ทั่วไปแก่วิปัสสนาโพชฌงค์ มรรคโพชฌงค์ และผลโพชฌงค์. เพราะว่า โพชฌงค์ย่อมเป็นไปเพื่อการแทงตลอดนิพพาน อันชื่อว่า โพธะ ในฐาะทั้งหลายสามแม้เหล่านี้. หมายความว่า ที่ชื่อว่า โพชฌงค์ เพราะเหตุว่า เป็นเหตุแห่งโพธิก็ด้วยความหมายนี้.

ตามนัยของปฏิสัมภิทามรรคอรรถกถานี้ วิปัสสนา มรรคและผล ท่านเรียกว่า โพชฌงค์ คือ วิปัสสนาโพชฌงค์ มรรคโพชฌงค์ และผลโพชฌงค์ เพราะเป็นไปเพื่อการตรัสรู้นิพพาน อันชื่อว่า โพธิ.  แม้ธรรมสามัคคีมีสติเป็นต้นอันเป็นเหตุของการตรัสรู้มรรคนั้น ก็ชื่อว่า โพชฌงค์ เหมือนกัน. ดังคัมภีร์ปรมัตถทีปนี มหาอภิธัมมัตถสังคหฎีกา อธิบายว่า องค์คือปัจจัยมีกำลังที่ทำสัมโพธิคือมรรคญาณให้ตั้งขึ้น.

โพชฌงค์อันบัณฑิตสรรเสริญ (ปสตฺถ = ปสํสา) หรือ ดีงาม (สุนฺทร) เรียกว่า สัมโพชฌงค์. ดังวิเคราะห์ว่า ปสตฺโถ, สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโคฯ (ที.ม.อ/ฎี.๑๓๙).

คัมภีร์ปรมัตถทีปนี มหาอภิธัมมัตถสังคหฎีกา แยกศัพท์เป็น สมฺโพธิ มรรคญาณ ๔ + องฺค ปัจจัยมีกำลัง.  สํ ใน สมฺโพธิศัพท์ มีอรรถ สมนฺตโต.  ญาณในมรรค ๔ ได้ชื่อว่า สมฺโพธิ เพราะญาณนั้นเมื่อตรัสรู้สัจจธรรม ๔ ย่อมตรัสรู้พร้อมด้วยกิจ ๑๖ ทั้งหมดในขณะเดียวกัน มิใช่ทีละส่วน.  ส่วนปัจจัยมีกำลังที่เกิดขึ้นร่วมกัน ชื่อว่า องค์.  องค์คือปัจจัยของสัมโพธินั้น ชื่อว่า สัมโพชฌงค์ เพราะทำสัมโพธิให้ตั้งชึ้น. สติเป็นต้น เรียกว่า สติสัมโพชฌงค์ เพราะเป็นเหตุแห่งสัมโพธิ. (ปรมัตถ.สังคหฎีกา)

[2] ภาเวสฺสนฺติ ควรเพิ่ม สมุฏฺฐาเปนฺโต เป็นอัพภันตรกิริยา หมายถึง จักตั้งสัมโพชฌงค์นั้นๆให้เจริญต่อไป ตามเหตุอันควรต่อสัมโพชฌงค์นั้นๆ. เหตุแห่งสัมโพชฌงค์แต่ละประเภท ควรศึกษาในอรรถกถามหาสติปัฏฐานสูตร.

มหาปรินิพพานสูตร ครั้งที่ ๙ ภิกขุอปริหานิยธรรม (ชุดที่ ๓)

ภิกขุอปริหานิยธรรม (ชุดที่ ๓)

๑๓๘. ‘‘อปเรปิ โว, ภิกฺขเว, สตฺต อปริหานิเย ธมฺเม เทเสสฺสามิ …เป.… ‘‘ยาวกีวญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู สทฺธา ภวิสฺสนฺติ…เป.… หิริมนา ภวิสฺสนฺติ… โอตฺตปฺปี ภวิสฺสนฺติ… พหุสฺสุตา ภวิสฺสนฺติ …       อารทฺธวีริยา ภวิสฺสนฺติ… อุปฏฺฐิตสฺสตี ภวิสฺสนฺติ… ปญฺญวนฺโต ภวิสฺสนฺติ, วุทฺธิเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานิฯ

๑๓๘. ภควา พระผู้มีพระภาค อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อหํ เราตถาคต         เทเสสฺสามิ จักแสดง ธมฺเม ซึ่งธรรมทั้งหลาย อปริหานิเย อันสร้างความไม่เสื่อม  สตฺต ๗ อปเรปิ แม้อื่น โว แก่พวกเธอ,  ตุมฺเห พวกเธอ สุณาถ จงฟัง ตํ ธมฺมํ ซึ่งธรรมนั้น,  มนสิกโรถ จงใส่ใจ ตํ ธมฺมํ        ซึ่งธรรมนั้น สาธุกํ อย่างดี,  อหํ เรา ภาสิสฺสามิ  จักกล่าว  ดังนี้.  เต ภิกฺขู ภิกษุเหล่านั้น ปจฺจสฺโสสุํ       รับสนองพระดำรัสแล้ว ภควโต ต่อพระผู้มีพระภาค อิติ ว่า ภนฺเต ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เอวํ พระเจ้าข้า” ดังนี้. ภควา พระผู้มีพระภาค อโวจ ตรัสแล้ว เอตํ ซึ่งพระดำรัสนั้น อิติ ว่า ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จ  อนึ่ง ยาวกีวํ  ตราบใด  ภิกฺขู   ภิกษุทั้งหลาย ภวิสฺสนฺติ จักเป็น สทฺธา ผู้มีศรัทธา[1].... ภวิสฺสนฺติ    จักเป็น หิริมนา มีใจประกอบด้วยความละอาย[2] ..... ภวิสฺสนฺติ จักเป็น โอตฺตปฺปี มีความสะดุ้งกลัว .... ภวิสฺสนฺติ จักเป็น พหุสฺสุตา ผู้มีสุตะมาก[3] ....  ภวิสฺสนฺติ จักเป็น อารทฺธวีริยา ผู้มีความเพียรอันปรารภแล้ว[4]... ภวิสฺสนฺติ จักเป็น อุปฏฺฐิสฺสติ ผู้มีสติปรากฏ[5] .... ภวิสฺสนฺติ จักเป็น ปญฺญวนฺโต ผู้มีปัญญา[6] ...  ภิกฺขเว  ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตาวกีวํ ตราบนั้น วุทฺธิ เอว  ความเจริญ นั่นเทียว  ปาฏิกงฺขา  อันภิกษุพึงหวังได้, ปริหานิ ความเสื่อม โน ปาฏิกงฺขา อันภิกษุไม่พึงหวัง

ยาวกีวญฺจ, ภิกฺขเว, อิเม สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา ภิกฺขูสุ ฐสฺสนฺติ, อิเมสุ จ  สตฺตสุ อปริหานิเยสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขู สนฺทิสฺสิสฺสนฺติ, วุทฺธิเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานิฯ

 ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จ อนึ่ง ยาวกีวํ ตราบใด ภิกฺขู ภิกษุทั้งหลาย ธมฺมา ธรรมทั้งหลาย อปริหานิยา อันเป็นเหตุแห่งความไม่เสื่อม สตฺต เจ็ด อิเม เหล่านี้ ฐสฺสนฺติ จักยังดำรงอยู่  ภิกฺขูสุ ในภิกษุทั้งหลาย,  ภิกฺขู ภิกษุทั้งหลาย สนฺทิสฺสนฺติ จักเห็นดีร่วมกัน ธมฺเมสุ ในธรรมทั้งหลาย อปริหานิเยสุ อันกระทำความไม่เสื่อม สตฺเตสุ ๗ อิเมสุ เหล่านี้,  ภิกฺขเว ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย  ตาวกีวํ ตราบนั้น วุทฺธิ เอว ความเจริญ นั่นเทียว ปาฏิกงฺขา อันภิกษุพึงหวังได้, ปริหานิ ความเสื่อม     โน ปาฏิกงฺขา อันภิกษุไม่พึงหวัง.

---

[1] สทฺธา นี้เป็นอัสสัตถิตัทธิต หมายถึง ผู้มีศรัทธาสมบูรณ์. มีวิ.ว่า สทฺธา เอเตสํ อตฺถีติ สทฺธา ภิกษุชื่อว่า สทฺธา เพราะมีศรัทธา (ที.ม.ฎี.๑๓๘).  ถ้าคัมภีร์อรรถกถาฎีกา อธิบายบทใดด้วยคำว่า สมฺปนฺน ยุตฺต เป็นต้น ที่บ่งถึงเพียบพร้อม แสดงว่าบทนั้นเป็นอัสสัตถิตัทธิต ดังในอรรถกถาอธิบายบทนี้ว่า สทฺธาสมฺปนฺนา สมบูรณ์ด้วยศรัทธา.

ศรัทธา แบ่งออกเป็น ๔ คือ อาคมนียศรัทธา, อธิคมศรัทธา, ปสาทศรัทธา และ โอกัปปนศรัทธา. อาคมนียศรัทธา คือ ศรัทธาที่เป็นของพระสัพพัญญูโพธิสัตว์ (ผู้เกี่ยวข้องในความเป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า) (ที.ม.อ.๑๓๘)  เพราะมีศรัทธาที่มาจากปฏิปทาที่บรรลุ. ก็ศรัทธาชนิดนี้นั้น มีความพิเศษอย่างยิ่งยวด เพราะเป็นการหยั่งใจเชื่อต่อวัตถุควรเชื่ออย่างไม่ผิดพลาด โดยเว้นการแนะนำจากบุคคลอื่น. อธิคมศรัทธา คือ ศรัทธาที่เป็นของพระอริยบุคคลทั้งหลาย เพราะเป็นศรัทธาที่ได้ด้วยการแทงตลอดอริยสัจจ์ (บรรลุมรรคผล) มีศรัทธาของท่านสูรัมพัฏฐอุบาสกและท่านสุปปพุทธิกุฏฐิเป็นตัวอย่าง (ที.ปา.อ.๑๑๘; ธ.ป.อ.สุปฺปพุทฺธกุฏฺฐิวตฺถุ; ขุ.อุ.อ.๔๓). ปสาทศรัทธา คือ การเลื่อมใสที่เกิดขึ้นในพระรัตนตรัย เพราะทันทีที่ได้ยินคำกล่าวว่า พระพุทธเจ้า พระธรรม พระสงฆ์ ก็เกิดศรัทธาในพระพุทธเจ้าเป็นต้นโดยนัยว่า พระผู้มีพระภาคทรงตรัสรู้เองโดยชอบ เป็นต้น  ศรัทธาชนิดนี้มีศรัทธาของพระเจ้ามหากัปปินะเป็นตัวอย่าง (อํ.เอก.อ.๒๓๑; ธ.ป.อ. มหากปฺปินตฺเถรวตฺถุ; ขุ.เถร.อ. ๒.มหากปฺปินตฺเถรคาถาวณฺณนา). โอกัปปนศรัทธา คือ การฝังใจเชื่อลงไปอย่างเด็ดขาดว่า “ข้อนี้เป็นอย่างนี้”. ศรัทธาชนิดนี้ มีศรัทธาของพระวักกลิเป็นตัวอย่าง. ภิกษุผู้มีศรัทธานี้ หมายถึงศรัทธา ๒ ชนิดหลังคือ ปสาทศรัทธาและโอกัปปนศรัทธา. เพราะปสาทศรัทธามีการไม่ถูกผู้อื่นชักจูงเป็นธรรมดา จึงเลื่อมใสได้แม้ด้วยเหตุเพียงการได้ฟังมา, ส่วนโอกัปปนศรัทธา ครั้นหยั่งเข้าไปสู่สิ่งที่ควรศรัทธาแล้วย่อมเป็นไปเหมือนกับได้ทำให้ประจักษ์ว่า “สิ่งนี้เป็นอย่างนี้”. บุคคลผู้มีโอกัปปนศรัทธาย่อมทำเจติยวัตรหรือโพธิยังคณวัตร, ย่อมบำเพ็ญวัตรทั้งปวงมีอุปัชฌายวัตรและอาจริยวัตรเป็นต้น. (เรียบเรียงจากคัมภีร์อรรถกถาและฎีกาที.ม.อ.และที.ม.ฎี.๑๓๘)

[2] หิริมนา หมายถึง ผู้มีจิตประกอบด้วยหิริ คือ ความละอาย ซึ่งมีลักษระที่รังเกียจบาป. ต่างจาก โอตตัปปี คือ ผู้ประกอบด้วยโอตตัปปะ ซึ่งมีลักษณะที่หวาดเกรงต่อบาป.

[3] พหุสฺสุตา  เป็นพหุพพีหิสมาส หมายถึง ภิกษุผู้ได้ฟังมากซึ่งปริยัติธรรมคือพระไตรปิฎกมีสุตตะและเคยยะเป็นต้น วิ.ว่า (สา ปริยตฺติ) เยน พหุ สุตา, โส พหุสฺสุโต  พระปริยัตินั้น อันภิกษุใดฟังแล้ว เหตุนั้น ภิกษุนั้น ชื่อว่า พหุสุตะ มีปริยัติคือพระไตรปิฎกอันฟังแล้วมาก (ที.ม.อ.๑๓๘) หรือ  พหุ สุตํ สุตฺตเคยฺยาทิ เอเตนาติ พหุสฺสุโต พระปริยัติมีสุตตะและเคยยะเป็นต้น อันภิกษุนี้ฟังแล้วมาก เหตุนั้น ภิกษุนี้ ชื่อว่า พหุสุตะ (ที.ม.ฎี.๑๓๘). คำว่า สุตะ (ฟังแล้ว) ในคำว่า พหุสุตะนี้ เป็นเพียงตัวอย่างเท่านั้น เพราะยังหมายถึงกิจที่พึงทำต่อปริยัตินั้นอีกหลายประการคือ การทรงจำ การสะสม การหมั่นสอบถาม การเอาใจใส่ไม่ขาด และการพิจารณาด้วยปัญญา. อีกนัยหนึ่ง เพราะการทรงจำเป็นต้นเหล่านั้น ล้วนแต่มีการฟังเป็นพื้นฐาน ดังนั้น การทรงจำเป็นต้นก็ควรจะสงเคราะห์เข้าในคำว่า พหุสุตะ นี้ได้.  (ที.ม.ฎี.๑๓๘)

คัมภีร์อรรถกถา กล่าวถึงพหุสุตะไว้ ๒ พวก คือ ปริยัตติพหุสุตะ (ผู้ได้ฟังมากซึ่งพระปริยัติกล่าวคือพระไตรปิฎก) และ ปฏิเวธพหุสุตะ (ผู้มีการแทงตลอดสัจจะ) (ที.ม.อ.๑๓๘). สำหรับผู้มีปฏิเวธก็เป็นพหุสุตะได้เช่นกัน เพราะปฏิเวธก็เป็นความสำเร็จกิจแห่งพหุสุตะนอกนี้ดังจะกล่าวต่อไปได้เช่นกัน. แต่ก็เพราะทรงประสงค์เอาพาหุสัจจะที่นำการแทงตลอดสัจจะมาให้เท่านั้น เหตุนั้น ปริยัตติพหุสสุตะจึงเป็นที่ประสงค์เอาในที่นี้.

แม้ปริยัตติพหุสุตะ มี ๔ ประเภท คือ

๑) นิสสยมุจจนกพหุสุตะ ผู้พ้นจากนิสัย. ภิกษุผู้นิสัยมุจจนกะมีพรรษา ๕ โดยอุปสมบท เล่าเรียนพระไตรปิฎกเพียงส่วนหนึ่ง สำหรับการเที่ยวไปในสถานที่แห่งใดแห่งหนึ่งอย่างเป็นอิสระมิจำเป็นต้องอยุ่ในสำนักของพระอุปัชฌาย์และอาจารย์  เพื่อเป็นเครื่องรักษาตนและอนุเคราะห์แก่บริษัทเท่านี้ก็พอ คือ

- มาติกา ๒ (ภิกขุและภิกขุนีปาฏิโมกข์)

- พระสูตร ๔ ภาณวาร (ที่มาในคัมภีร์ภาณวาร)

- กถามรรค คำอธิบายที่มาของพระสูตร มิได้กล่าวบทพระสูตร เพื่อกล่าวธรรมเบ็ดเตล็ดแก่เหล่าชนผู้มาหา

- คาถาอนุโมทนา เพื่ออนุโมทนาในสังฆภัตงานมงคลและอวมงคล.

- เรียนวินิจฉัยกรรมและไม่ใช่กรรม เพื่ออุโบสถและปวารณา

- เรียนกัมมัฏฐานทั้งสองอย่างใดอย่างหนึ่งให้ถึงพระอรหัต เพื่อเจริญสมณธรรม.

๒) ปริสุปัฏฐากพหุสุตะ ผู้สามารถให้บริษัท (ภิกษุบริษัท) อุปัฏฐาก. ภิกษุผู้ปริสูปัฏฐาปกะ มีพรรษา ๑๐ โดยอุปสมบท ย่อมเรียนพระไตรปิฎกส่วนหนึ่งเช่นกัน แต่มากกว่านิสสยมุจจนกะ เพื่อเป็นทิสาปาโมกข์ คือ เป็นประธานแก่ภิกษุในทิศ คือ

- เรียนวิภังค์ทั้ง ๒,  วินิจฉัยกรรม-มิใช่กรรมและขันธกวัตร เพื่อแนะนำบริษัทในอภิวินัย

- ถ้าเป็นผู้สวดมัชฌิมนิกาย เรียนมูลปัณณาสก์, ผู้สวดทีฆนิกายเรียนมหาวรรค, ผู้สวดสังยุตตนิกายเรียน ๓ คัมภีร์คือ สคาถวรรค นิทานวรรค สฬายตนวรรค, ผู้สวดอังคุตรนิกาย เรียนติกนิบาตเป็นต้นไป, ผู้สวดชาตก เรียนชาดก พร้อมอรรถกถา, ผู้กล่าวธรรมบท เรียนธรรมบทพร้อมทั้งนิทาน เหล่านี้เพื่อแนะนำบริษัทในอภิธรรม [อภิธรรมในที่นี้ไม่ใช่อภิธรรมปิฎก แต่เป็นพระสุตตันตปิฎกนั่นแหละที่แยกจากกันและกัน (ปาจิตติยโยชนา).

๓) ภิกขุโนวาทกพหุสุตะ พหุสุตะผู้สั่งสอนภิกษุนี.  ในกรณีที่จะเป็นภิกษุผู้สอนนางภิกษุนี ต้องมีความช่ำชอง

ในปิฎกทั้ง ๓ พร้อมทั้งอรรถกถา แต่ถ้าไม่สามารถดังนั้น สามารถเรียนดังนี้

- เรียนอรรถกถาแห่งนิกายหนึ่งในบรรดานิกาย ๔ ให้ชำนาญก็ได้.

- เรียนอรรถกถาแห่งพระอภิธรรมปิฎกใน ๔ คัมภีร์ต้นให้ชำนาญก็ได้

- แต่พระวินัยปิฎก ต้องเรียนให้ชำนาญทั้งบาฬีและอรรถกถา.

 (วิ.ปาจิตฺ.อ.๑๔๗ โอวาทสิกขาปทวัณณนา)

๔) สัพพัตถกพหุสุตะ สามารถแสดงอรรถในปริยัติธรรมได้ทั้งหมด. พหุสุตะเช่นนี้ มิได้ทรงปริยัติไว้เป็นส่วนๆเหมือนกับ ๓ พวกแรก เพราะมีความเป็นพหุสะตะที่กล่าวอรรถทั้งปวงในพระไตรปิฎกได้. กรณีนี้มีพระอานนทเถระเป็นตัวอย่าง. (ที.ม.ฎี.๑๓๘)

คำว่า ภิกษุจักเป็นพหุสุตะ  นี้หมายถึง พหุสุตะ๔ ทั้ง ๔ ประเภทเหล่านั้น เพราะเป็นผู้ตั้งมั่นดีแล้วในปริยัติสัทธรรม ที่เป็นรากฐานของปฏิบัติสัทธรรมและปฏิเวธสัทธรรม.

อนึ่ง คำว่า สุตะ ในคำว่า พหุสุตะ ในที่นี้ (อรรถกถามหาวรรค ทีฆนิกาย) หมายถึง กิริยาการฟัง แต่ในอรรถกถาวินัยปิฎกหมายถึง พระปริยัติ เพราะอรรถว่า อันบุคคลผู้ใคร่ความหลุดพันพึงเล่าเรียน (สารัตถ.วินย.ฎี. ๑๔๗) อย่างไรก็ตาม ทั้งสองบทหมายถึง ภิกษุผู้มีการฟังปริยัติมาก หรือ มีพระปริยัติมากโดยการเรียน และทรงจำได้เป็นต้น.

[4] คำว่า ปรารภความเพียร หมายถึง ถือไว้มิให้ตกไป, ภิกษุผู้มีการปรารภเพียรทั้งทางกายและใจชื่อว่า อารทฺธวีริยา. ปรารภความเพียรทางกาย หมายถึง ลดการคลุกคลีทางกายแล้วเป็นผู้อยู่เพียงผู้เดียว เนื่องด้วยเหตุแห่งการปรารภความเพียร ๘ (อารัมภวัตถุ) ในอิริยายถทั้ง ๔. ปรารภความเพียรทางใจ หมายถึง ลดการคลุกคลีทางใจ แล้วเป็นผู้อยู่คนเดียวเนื่องด้วยการเข้าสมาบัติ, ข่มกิเลสในฐานะที่เกิดขึ้นแล้วและยังไม่เกิด คือ ไม่ยอมให้กิเลสที่เกิดในขณะเดินมาถึงขณะยืน, ที่เกิดขึ้นในขณะยืน ก็ไม่ยอมให้ถึงขณะนั่ง, ที่เกิดขึ้นในขณะนั่ง ก็ไม่ยอมให้ถึงขณะนอน. (ที.ม.อ.๑๓๘)

[5] คำว่า มีสติปรากฏ หมายถึง มีสติระลึกถึงเหตุการณ์ที่ทำนานแล้วเป็นต้น. ข้อนี้เป็นเหตุแห่งความเจริญเนื่องจากว่า ผู้มีสติอันสามารถระลึกเหตุการณ์ย้อนหลังเป็นต้นได้อย่างไม่หลงลืมนี้ จะถึงความบริบูรณ์แห่งสติสัมโพชฌงค์ภาวนา โดยไม่ยาก (ที.ม.อ,/ฎี ๑๓๘). คัมภีร์อังคุตรฎีกากล่าวว่า สติในที่นี้ คือ การระลึกถึงการทำทางกายกล่าวคือการบำเพ็ญวัตรปฏิบัติ อาทิ เจติยังคณวัตรเป็นต้นที่ตนก็ดี ผู้อื่นก็ดี ทำไว้นานแล้ว, การระลึกวาจาที่เป็นไปเนื่องด้วยการแสดงธรรม การอนุโมทนา เป็นต้น. ก็การที่ระลึกถึงกายกรรมและวจีกรรมอย่างนี้  ชื่อว่า ทำสติสัมโพชฌงค์ให้เกิดขึ้น เพราะเป็นการระลึกอย่างนี้ว่า นามรูปเหล่านี้ เกิดขึ้นแล้วอย่างนี้ ดับไปแล้วอย่างนี้. สติที่ทำสัมโพชฌงค์ให้ตั้งขึ้นนี้แหละที่ประสงค์เอาในที่นี้.(อํ.ฎี.สตฺตก.วิตถตสูตร๑๔) และเป็นธรรมประกอบของวิปัสสนา ดังจะกล่าวถัดไป.

[6] ผู้มีปัญญา คือมีปัญญาสามารถกำหนดความเกิดขึ้นและดับไปของขันธ์ ๕. พระผู้มีพระภาคตรัสสัมมาสติที่เป็นธรรมประกอบของวิปัสสนาและวิปัสสนาปัญญาของภิกษุผู้เจริญวิปัสสนาด้วยบทว่ามีสติปรากฏและมีปัญญา. (ที.ม.อ.๑๓๘)